prawa pracujących rodziców

Jakie prawa przysługują pracującym rodzicom w związku z urodzeniem i wychowaniem dziecka?

W środkach masowego przekazu bardzo często słyszymy, że sytuacja ludnościowa Polski jest trudna. W ocenie Urzędu Statystycznego w najbliższej perspektywie nie można spodziewać się znaczących zmian gwarantujących stabilny rozwój demograficzny.

Obecny niski poziom dzietności będzie miał negatywny wpływ na przyszłą liczbę urodzeń ze względu na zdecydowanie mniejszą liczbę kobiet w wieku rozrodczym w przyszłości, co w konsekwencji ma wpłynąć na nasze przyszłe świadczenia emerytalne. Równocześnie chcemy łączyć posiadanie potomstwa z realizacją ambicji zawodowych, do tego dochodzą obawy związane z zapewnieniem odpowiedniego standardu życia dla naszej rodziny — i coraz częściej, podejmując decyzję o powiększeniu rodziny, zadajemy sobie pytanie: „czy nas stać na posiadanie dzieci?”.

Na szczęście kodeks pracy gwarantuje kobietom w ciąży i pracującym rodzicom szereg praw, ułatwiających połączenie ról rodzica i pracownika.

Uprawnienia pracujących rodziców

W przepisach kodeksu pracy możemy odnaleźć wiele uprawnień, które przysługują pracującym rodzicom w związku z urodzeniem i wychowaniem dziecka. Są to w szczególności:

Szczególna ochrona trwałości stosunku pracy.
Zakaz zatrudniania w godzinach nadliczbowych i w porze nocnej.
Zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy na czas badań lekarskich.
Urlop okolicznościowy w związku z urodzeniem dziecka.
Urlop macierzyński.
Urlop rodzicielski.
Urlop ojcowski.
Urlop wychowawczy.

W tym artykule przedstawię najważniejsze uprawnienia, które pozwalają pogodzić role pracownika i rodzica na co dzień. Jeśli masz bardziej złożone pytania dotyczące kwestii praw przysługujących pracującym rodzicom, zapraszam do konsultacji online.

Czy można zwolnić kobietę w ciąży lub na urlopie macierzyńskim?

W okresie ciąży oraz w okresie urlopu macierzyńskiego pracodawca nie może ani wypowiedzieć, ani rozwiązać wcześniej wypowiedzianego stosunku pracy (art. 177 § 1 kodeksu pracy). Zakaz rozwiązywania umowy o pracę obowiązuje także w sytuacji, gdy pracownica zaszła w ciążę w okresie wypowiedzenia umowy o pracę.

Szczególną ochroną trwałości stosunku pracy objęty jest również pracownik-ojciec wychowujący dziecko w okresie korzystania z urlopu macierzyńskiego (art. 177 § 5 kodeksu pracy).

➭ Co w przypadku umów na czas określony albo okres próbny?
Zgodnie z art. 177 § 3 kodeksu pracy, umowa o pracę zawarta na czas określony albo na okres próbny przekraczający jeden miesiąc, która uległaby rozwiązaniu po upływie trzeciego miesiąca ciąży, ulega przedłużeniu do dnia porodu. Z treści tego przepisu wynika, że w takim przypadku nie należy dokonywać jakichkolwiek czynności prawnych, ponieważ zmiana następuje z mocy prawa. Przez dzień porodu należy rozumieć dzień urodzin dziecka.

Jednakże powyższa zasada nie znajdzie zastosowania w przypadku umowy o pracę na czas określony, zawartej w celu zastępstwa nieobecnego pracownika.

➭ Co w przypadku pracownic, które złożyły wypowiedzenie, nie wiedząc o ciąży?
Ochroną przed rozwiązaniem umowy o pracę objęte są także pracownice, które nie wiedząc o tym, że są w ciąży, złożyły oświadczenie woli o rozwiązaniu umowy o pracę.

Przysługuje im prawo uchylenia się do skutków prawnych złożonego oświadczenia pod wpływem błędu (np. co do wiedzy o ciąży).

➭ Wyjątki od reguły
Rozwiązanie przez pracodawcę umowy o pracę za wypowiedzeniem w okresie ciąży lub urlopu macierzyńskiego może nastąpić tylko w razie:

ogłoszenia upadłości lub likwidacji przedsiębiorstwa pracodawcy,
rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z przyczyn zawinionych przez pracownicę.

Szczególna sytuacja prawna pracownicy w okresie ciąży i urlopu macierzyńskiego zaznacza się w umożliwieniu wliczenia do okresu zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia pracownicze, okresu pobierania zasiłku dla bezrobotnych w razie rozwiązania umowy o pracę z w/w przyczyn.

➭ Co jeśli pracodawca naruszy przepisy?
Naruszenie przez pracodawcę przepisów o wypowiadaniu i rozwiązywaniu umów o pracę w okresie ochronnym uzasadnia żądanie uznania wypowiedzenia za bezskuteczne lub przywrócenia do pracy na poprzednio zajmowane stanowisko i zasądzenia wynagrodzenia za cały okres pozostawania bez pracy.

Czy kobiety w ciąży mogą pracować po godzinach i na nocną zmianę?

Kodeksu pracy przewiduje bezwzględny zakaz zatrudniania kobiet w ciąży w godzinach nadliczbowych i w porze nocnej (art. 178 § 1).

Pracodawca w żadnym razie, nawet za zgodą zainteresowanej pracownicy, nie ma prawa zatrudniać jej ani w godzinach nadliczbowych, ani w porze nocnej. Naruszenie powyższego zakazu powoduje możliwość zastosowania sankcji karno-administracyjnej w stosunku do pracodawcy.

Pracownicy w ciąży nie wolno także delegować poza stałe miejsce pracy ani zatrudniać w systemie przerywanego czasu pracy bez jej zgody.

Czy kobiecie w ciąży przysługuje zwolnienie na badania lekarskie?

Pracodawca jest zobowiązany udzielać pracownicy ciężarnej zwolnień od pracy na czas badań lekarskich, które:

są związane z jej ciążą,
są zalecane przez lekarza,
nie mogą być przeprowadzone poza godzinami pracy.

Podstawą udzielenia pracownicy czasu wolnego na wykonanie badań lekarskich jest zaświadczenie/skierowanie lekarskie, z którego wynika, że badania zlecił lekarz i są one związane z jej ciążą.

➭ Co obejmuje zwolnienie na badania?
Zwolnienie pracownicy ciężarnej od pracy służy przeprowadzeniu określonych badań i obejmuje:

czas bezpośredniego poddania się badaniom,
czas potrzebny na dotarcie do miejsca wykonywania badań i powrót z tych badań,
czas potrzebny na przeprowadzenie innych czynności związanych z badaniem.

W czasie nieobecności w pracy spowodowanej badaniami, pracownica zachowuje prawo do wynagrodzenia za pracę w wysokości równej wynagrodzeniu za urlop wypoczynkowy.

➭ Ile razy można skorzystać ze zwolnienia na badania w ciąży?
Kodeks pracy nie wprowadza żadnych ograniczeń, jeżeli chodzi o liczbę zwolnień na badania w okresie ciąży, dlatego pracodawca musi każdorazowo zwalniać pracownicę ciężarną na czas konieczny do przeprowadzenia badań, jeżeli spełniają one opisane wyżej warunki.

Urlop okolicznościowy z okazji urodzenia dziecka

Zgodnie z § 15 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy (tj. z dnia 16 września 2014 r., Dz.U. z 2014 r. poz. 1632), w związku z urodzeniem dziecka pracodawca jest obowiązany zwolnić od pracy pracownika na czas obejmujący 2 dni. Ponadto pracodawca ma obowiązek wypłacić pracownikowi pełne wynagrodzenie za te dni.

Prawo do urlopu okolicznościowego z tytułu urodzenia dziecka przysługuje zarówno pracownikowi-mamie, jak i pracownikowi-tacie. W praktyce jednak to właśnie ojcowie najczęściej korzystają z przywileju tego urlopu okolicznościowego, gdyż matce dziecka wraz z dniem porodu zaczyna przysługiwać urlop macierzyński.

➭ Kiedy należy wykorzystać urlop okolicznościowy?
Pracownik nie musi wykorzystać urlopu okolicznościowy w dniu narodzin dziecka lub zaraz po nich, rodzic może z niego skorzystać w innym terminie. Ponadto nie ma obowiązku do wykorzystania dwóch dni wolnych jednocześnie.

Należy jednak pamiętać, że urlop powinien być wykorzystany w celach związanych z przyjściem dziecka na świat np. w celu załatwienia formalności w urzędzie.

➭ Jak uzyskać urlop z okazji urodzenia dziecka?
W celu uzyskania urlopu okolicznościowego pracownik zobowiązany jest złożyć wniosek do pracodawcy.

Do wniosku rodzic powinien dołączyć wypis dziecka ze szpitala, albo odpis aktu urodzenia w celu udowodnienia narodzin dziecka. Ponadto pracodawca nie może odmówić udzielenia urlopu okolicznościowego w terminie, w którym pracownik chce go wykorzystać.

Urlop macierzyński — komu przysługuje i ile trwa?

Urlop macierzyński przysługuje pracownicy, która urodziła dziecko w czasie zatrudnienia.

Uprawnienie do urlopu macierzyńskiego nabywa każda pracownica bez względu na:

podstawę prawną nawiązania stosunku pracy (umowa o pracę, spółdzielcza umowa o pracę, powołanie, mianowanie, wybór),
okres zatrudnienia (staż pracy),
rodzaj zawartej umowy o pracę.

Prawa do urlopu macierzyńskiego nie mają pracownice, które urodziły dziecko w okresie urlopu bezpłatnego lub wychowawczego. W razie urodzenia dziecka w czasie urlopu wychowawczego pracownicy wypłacany jest zasiłek macierzyński zamiast zasiłku wychowawczego.

➭ Ile trwa urlop macierzyński?
Wymiar urlopu macierzyńskiego jest uzależniony od liczby dzieci urodzonych przy jednym porodzie i wynosi odpowiednio:

20 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie,
31 tygodni w przypadku urodzenia dwojga dzieci przy jednym porodzie,
33 tygodni w przypadku urodzenia trojga dzieci przy jednym porodzie,
35 tygodni w przypadku urodzenia czworga dzieci przy jednym porodzie,
37 tygodni w przypadku urodzenia pięciorga i więcej dzieci przy jednym porodzie.

➭ Urlop macierzyński przed porodem
Przed przewidywaną datą porodu pracownica może wykorzystać nie więcej niż 6 tygodni urlopu macierzyńskiego, zaś po porodzie przysługuje jej urlop macierzyński niewykorzystany przed porodem aż do wyczerpania w/w wymiaru.

Jeżeli pracownica nie korzysta z urlopu macierzyńskiego przed przewidywaną datą porodu, pierwszym dniem urlopu macierzyńskiego jest dzień porodu.

➭ Rezygnacja z urlopu macierzyńskiego
Pracownica po wykorzystaniu co najmniej 14 tygodni urlopu macierzyńskiego (części obowiązkowego czasu urlopu macierzyńskiego) ma prawo zrezygnować z pozostałej części tego urlopu i powrócić do pracy.

Z powyższego uprawnienia kobieta może skorzystać w dwóch przypadkach:

jeżeli pozostałą część urlopu macierzyńskiego wykorzysta pracownik-ojciec wychowujący dziecko,
jeżeli przez okres odpowiadający okresowi, jaki pozostał do końca urlopu macierzyńskiego, osobistą opiekę nad dzieckiem będzie sprawował ubezpieczony ojciec dziecka, który w celu sprawowania tej opieki przerwał działalność zarobkową.

➭ Urlop na warunkach macierzyńskiego i zasiłek macierzyński
Urlop macierzyński przysługuje wyłącznie kobiecie, która urodziła dziecko. Kobiecie, która przyjęła dziecko na wychowanie, przysługuje urlop na warunkach urlopu macierzyńskiego. Zaś pracownikowi-ojcu wychowującemu dziecko przysługuje prawo do zasiłku macierzyńskiego.

Urlop rodzicielski, czyli urlop dla obojga rodziców

Po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego albo zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu macierzyńskiego, pracownik ma prawo do urlopu rodzicielskiego w wymiarze:

do 32 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie,
do 34 tygodni w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie.

Urlop rodzicielski przysługuje łącznie obojgu rodzicom dziecka. Rodzice mogą korzystać z niego równocześnie, w takim przypadku jednak jego łączny wymiar również nie może przekraczać w/w wymiaru 32 lub 34 tygodni.

➭ Kiedy można wykorzystać urlop rodzicielski?
Urlop rodzicielski jest udzielany jednorazowo albo w maksymalnie 4 częściach, nie później niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 rok życia.

Udziela się go bezpośrednio po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego albo zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu macierzyńskiego, w nie więcej niż 4 częściach, przypadających bezpośrednio jedna po drugiej albo bezpośrednio po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający części urlopu rodzicielskiego w wymiarze wielokrotności tygodnia.

Urlop rodzicielski w wymiarze do 16 tygodni może być udzielony w terminie nieprzypadającym bezpośrednio po poprzedniej części tego urlopu, a także w terminie nieprzypadającym bezpośrednio po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający części tego urlopu.

➭ Ile trwają części urlopu rodzicielskiego?
Żadna z maksymalnie 4 części urlopu rodzicielskiego nie może być krótsza niż 8 tygodni, z wyjątkiem:

pierwszej części urlopu rodzicielskiego, która w przypadku:
— urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie nie może być krótsza niż 6 tygodni,
— przyjęcia przez pracownika na wychowanie dziecka w wieku do 7 roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego do 10 roku życia, nie może być krótsza niż 3 tygodnie;
sytuacji, gdy pozostała do wykorzystania część urlopu jest krótsza niż 8 tygodni.

➭ Wniosek o urlop rodzicielski
Urlop rodzicielski jest udzielany na pisemny wniosek pracownika, składany w terminie nie krótszym niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu.

➭ Rezygnacja z urlopu rodzicielskiego
Pracownik może zrezygnować z korzystania z urlopu rodzicielskiego w każdym czasie za zgodą pracodawcy i powrócić do pracy (art. 1821d § 3 kodeksu pracy). Pracownik może łączyć korzystanie z urlopu rodzicielskiego z wykonywaniem pracy u pracodawcy udzielającego tego urlopu w wymiarze nie wyższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy. W takim przypadku urlopu rodzicielskiego udziela się na pozostałą część wymiaru czasu pracy.

Czas na tatę, czyli urlop ojcowski

Pracownik-ojciec wychowujący dziecko ma prawo do urlopu ojcowskiego w wymiarze do 2 tygodni, nie dłużej jednak niż:

do ukończenia przez dziecko 24 miesiąca życia,
do upływu 24 miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia orzekającego przysposobienie dziecka i nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 7 roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, nie dłużej niż do ukończenia przez nie 10 roku życia.

Urlop ojcowski może być wykorzystany jednorazowo albo w 2 częściach, z których żadna nie może być krótsza niż tydzień (art. 1823 § 11 kodeksu pracy).

Urlop ojcowski jest udzielany na pisemny wniosek pracownika-ojca wychowującego dziecko, składany w terminie nie krótszym niż 7 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu.

Więcej czasu z dzieckiem, czyli urlop wychowawczy

Pracownik zatrudniony co najmniej 6 miesięcy ma prawo do urlopu wychowawczego w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem (do sześciomiesięcznego okresu zatrudnienia wlicza się poprzednie okresy zatrudnienia).

Urlop wychowawczy przysługuje łącznie obojgu rodzicom lub opiekunom dziecka.

Okres urlopu wychowawczego w dniu jego zakończenia wlicza się do okresu zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia pracownicze.

➭ Ile trwa urlop wychowawczy?
Zgodnie z art. 186 § 2 kodeksu pracy wymiar urlopu wychowawczego wynosi do 36 miesięcy. Urlop jest udzielany na okres nie dłuższy niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 rok życia.

Jeżeli z powodu stanu zdrowia potwierdzonego orzeczeniem o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności dziecko wymaga osobistej opieki pracownika, niezależnie od urlopu, o którym mowa w art. 186 § 2 kodeksu pracy, może być udzielony urlop wychowawczy w wymiarze do 36 miesięcy, jednak na okres nie dłuższy niż do ukończenia przez dziecko 18 roku życia.

Urlop wychowawczy jest udzielany nie więcej niż w 5 częściach.

➭ Wniosek o urlop wychowawczy
Urlop wychowawczy może być wyłącznie udzielony przez pracodawcę na wyraźny pisemny wniosek pracownika składany w terminie nie krótszym niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu. Pracownik może wycofać wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego nie później niż na 7 dni przed rozpoczęciem tego urlopu, składając pracodawcy pisemne oświadczenie w tej sprawie.

➭ Praca na urlopie wychowawczym
W czasie urlopu wychowawczego pracownik ma prawo podjąć pracę zarobkową u dotychczasowego lub innego pracodawcy albo inną działalność, a także naukę lub szkolenie, jeżeli nie wyłącza to możliwości sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.

Pracownik uprawniony do urlopu wychowawczego może złożyć pracodawcy pisemny wniosek o obniżenie jego wymiaru czasu pracy do wymiaru nie niższego niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy w okresie, w którym mógłby korzystać z takiego urlopu. Pracodawca jest obowiązany uwzględnić wniosek pracownika.

➭ Rezygnacja z urlopu wychowawczego
Pracownik może zrezygnować z urlopu wychowawczego:

w dowolnym momencie za zgodą pracodawcy,
po uprzednim zawiadomieniu pracodawcy — najpóźniej na 30 dni przed terminem zamierzonego podjęcia pracy.

Jeśli masz pytania o prawa przysługujące pracującym rodzicom lub potrzebujesz porady prawnej, porozmawiajmy.

Zapraszam na konsultacje przez internet! 🙂